
PEMBINAAN
BASA BALI
“KONTEKS
LENGKARA RING BABAOSAN”
Olih :
Gede Edi Subawa (1312051005)
JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA BALI
FAKULTAS BAHASA DAN SENI
UNIVERSITAS PENDIDIKAN GANESHA
2014
PURWANING ATUR
Om Suastiastu,
Panuhun sembah pangubaktian titiang
ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa kalih ring Ida Sang Hyang Aji Saraswati, tan
lali titiang ngaturang pangayu bagia suksmaning idep. Riantukan sangkaning
waranugrahan ida prasida raris titiang muputang kriya patra ring paplajahan “Pembinaan Basa Bali”.
Kriya patra puniki manawi dados
anggen panuntun paplajahan para mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali sane
wenten paiketipun ring paplajahan Basa Bali.
Pangaptin titiang mugi-mugi sidaning
don kasidan kriya patra puniki wenten pikenoh ipun. Asapunika taler pinunas
titiang, majeng ring Ida dane para semeton titiang sinamian, mangda sueca
ledang jagi ngampurayang makirang-kirang ipun, saha kayun ngawewehin, mecikang,
mangda prasida becik kriya patra puniki.
Dening akeh pisan yukti tuna basa basitan nyane, boya titiang ngarya kaiwangan sangkaning tambet
titiang sane kalintang.
Om Santih,
Santih, Santih Om.
Singaraja, 5 Desember 2014
Pangripta,
DAGING CAKEPAN
PURWANING
ATUR……………………………………………………………………..i
DAGING
CAKEPAN……………………………………………………………………...ii
ADIAYA I
PAMUNGKAH
1.1 Dadalan
………………………………………………………………………..1
1.2 Bantang Pikobet ……………………………………………………………….1
1.3 Tatujon
………………………………………………………………………...1
ADIAYA II SEPAT SIKU-SIKU
2.1 Teges Lengkara……………….……………………………………………….2
2.2 Struktur
Lengkara…..………………………………………………………….2
2.3 Soroh Lengkara……..…………………………………………….…………...5
ADIAYA III PIKOLIH MANYELEHIN
3.1 Klasifikasi susunan lengkara…..……………………………………………....8
3.2 Tata Cara
Manyelehin…………………………………………………………9
ADIAYA IV PAMUPUT
4.1
Ringkesan ………….…………………………………………………………10
4.2 Piteket……………..…………………………………………………...……...10
KAPUSTAKAAN
ADIAYA I
PAMUNGKAH
1.1 Dadalan
Basa sinah dahating utama ring
sekancan wawidangan jatma manusane,
mawinan basa kaanggen sadina-dina majeng ring jadmane. Yening indayang
ring jagate nenten wenten basa sinah para jadmane pacang ngarasa sungsut
ritatkala pacang mababaosan majeng ring sawitra, miwah jadma-jadma sane lianan.
Basa yening katengahin drika makeh
wewidangan wangun basa sane dahat utama ritatkala pacang ngawangun basa sane sujati, minakadi wangun kruna miwah wangun lengkara.
Ring
jagate sakadi mangkin para jadmane ritatkala pacang ngametuang pikenohnyane
majeng ring sawitra miwah majeng ring jadma sane lianan, basa dahat utama pisan
ring galah punika, krana basa punika pinaka piranti anggen mababaosan sane
dahat utama ring sajeroning para jadmane. Malianan ring punika tatkala
ngamedalang basa sinah pacang medal makudang-kudang lengkara sane madue artos
utawi tatujon sane malianan. Antuk punika tatkala iraga malajahin lengkara, sadurungnyane
iraga mangda uning napi punika artos lengkara. Kenten taler ring lengkara
pastika wenten ceciren, lan kepahan lengkara punika. Tatkala iraga sampun uning
ring sajeroning sane wenten ring lengkara, antuk punika pastika prasida
ngamedalang lengkara sane becik.
1.2 Bantang Pikobet
1.2.1
Napi punika artos lengkara?
1.2.2
Napi manten struktur lengkara?
1.2.3
Napi manten soroh lengkara?
1.3
Tatujon
1.3.1
Mangda tatas uning napi punika artos lengkara.
1.3.2
Mangda tatas uning napi manten struktur
lengkara.
1.3.3
Mangda tatas uning napi manten soroh lengkara.
ADIAYA II
SEPAT SIKU-SIKU
2.1
Teges Lengkara
Lengkara
inggih punika basa sane marupa kruna utawi runtutan kruna sane mrasidayang
kawangun pasikian lan nguningayang indik gentos (makna) sane jangkep. Utawi
artos lengkara sane pinih alit inggih punika pupulan saking makudang-kudang
kruna. Sane mangkin ring wangun lisan, lengkara kabaos nganggen suara menek
tuun, keras alon (lembut), jeda, lan kapuputin antuk intonasi akhir. Yadiastun
ring wangun sasuratan sane nganggen aksara latin, lengkara kakawitin antuk
aksara kapital lan kapuputin olih tanda titik (.), tanda pitaken (?), lan tanda
seru (!). Sakirang-kirang lengkara ring ragam resmi, lisan lan sasuratan,
mangda madue jejering (S) lan linging
(P). Yening tan madue kalih unsur punika, dadosnyane punika tan kawastanin
lengkara.
2.2
Struktur Lengkara
Maosang
indik struktur lengkara, wenten makudang-kudang struktur sane wenten ring
sajeroning ngawentuk lengkara, luir ipun :
a. Jejering
(Subyek)
Jejering lengkara inggih punika marupa parakan
lengkara sane dados mikukuhin lengkara (bagian kata yang menjadi pokok
kalimat), parakan lengkara sane dados unteng tutur (pokok pembicaraan).
Jejering madue kalih soroh, minakadi :
1. Jejering
penandang (subyek pelaku)
Umpami : subyek ngelaksanayang karya (linging)
a)
Made Darsana/ main / sepak bola
/ ituni semengan.
J L P Kd
b)
Udin / sampun rauh / saking
sekumpul.
J L Kg
2. Jejering
penampen (subyek penderita)
Umpama : subyek keni napi sane kelaksanayang
olih obyek
a)
Pekakne / tendanga / sabilang
wai / teken pianakne
J L Kd P
Caciren jejering :
a.
Jejering dados marupa kruna aran, kruna
pangantos, kruna kahanan :
- Gunung
agunge meletus ibi sanje (k. aran)
- Tyang malali ka air sanih di Kubutambahan
(k. pangentos)
- Suba
gelem nu masih malali (k. kahanan)
b.
Jejering katandain kruna panunjuk ento, punika,
niki.
- Surat punika sampun kawacen olih bapak dosen.
- Anake
cerik ento demen pisan maling biu.
- Cerita niki wantah babanyolan.
c.
Jejering dados kagenahang ring arep lengkarane
marupa jejering penandang (subyek pelaku)
- Gede edi
ngigel tari puspanjali ring buleleng festival.
- Ngurah
Darsana nutur ajak Arum.
- Yoga kerja kelompok sareng Utari.
d.
Jejering dados kagenahang ring ungkur lengkara
marupa jejering penampen (obyek penderita)
- Motorne
labuhanga teken adine.
- Be siape
jambala teken Pandi.
- Flaskdise
palinga teken Gobleg.
b. Linging (Predikat)
Linging
inggih punika marupa parakan lengkara sane nyihnayang indik karya utawi kahanan
jejering lengkara. Linging madue makudang-kudang ceciren, minakadi
1. Linging
dados kasusun saking kruna kria (k. kerja)
- Gede
subawa ngrereh sela ring tegalne
(k.kria)
- Nengah
Korti maling biu ring pasar (k.
kria)
2. Linging dados antuk kruna aran
- Misan
tiange guru ring Denpasar.
- Adin tiange
sisia ring SD 1 Penglatan.
3. Linging
dados kasusun antuk kruna wilangan
- Memen
tiange megajih selae tali rupiah
- Belin
tiange madue siap dasa kurung
4. Linging
manyihnayang gegaen sane wenten ring kruna kria (verbal) sareng kruna sane
kasorohang kruna aran (nomina)
- Bapan
tiange demen pesan ngukir (k.kria)
- Panakne guru
tamatan Sarjana (k.aran)
c. Paraning
/ penandang
Paraning
utawi penandang maarti objek (manut sekadi parinama / istilah ring bahasa
Indonesia. Umpami :
1. Dagang
lolohe nyakcak don belimbing di
paon.
2. Celeng
alasane nyeruduk anak liwat di
tengah abiane.
d. Keterangan
Indik
linggih lengkara sane marupa keterangan puniki wenten 10 soroh, luir ipun :
1. Keterangan
Genah
-
Ipun nongos ring Desa Lokapaksa.
-
Gede Manik dados pegawai ring Kantor Bupati.
2. Keterangan
Dauh
-
Banjare budal paruman rikala wengi.
-
Tiang kuliah jam 07.00 semeng.
3. Keterangan
awinan
-
Pandi lacur krana ipun demen majudi.
-
Gede Subawa dueg pesan krana jemet melajah.
4. Keterangan
Panadian
-
Srempeta adinne di jalan nganti perot.
-
Ipun liu minum yeh nganti begah.
5. Keterangan
wilangan
-
Siap tiange adepa duang kurung.
-
I Bracuk numbas sandal apasang.
6. Keterangan
pisarat
-
Yasa nyak malali ka Sekumpul asal negakin mobil Avansa.
-
Cahyadi nyak meliang jaja asal upahina Rp. 1000.
7. Keterangan
tetujon
-
Yoga ngidih pipis anggena mayah utang.
8. Keterangan
kahanan
-
Panggul gonge maal pesan wireh gaena aji kayu jati.
9. Keterangan
bandingan
-
Kulitne Pandi selem bolot buka aspal mara maangkid.
10.
Keterangan srana (alat)
-
Botol aquane duduka lakar anggona rombengan.
2.3
Soroh Lengkara
Ring
indik soroh lengkara wenten makudang-kudang wagiannyane, minakadi :
a.
Lengkara Tunggal
Lengkara tunggal inggih punika lengkara
sane madue asiki pola lengkara. Imba nyane:
-
Titiang latian teater sareng timpal-tmpal ring
Taman Kota Singaraja.
-
I bapa ngwacen koran ring ruang tamu.
b. Lengkara Masusun (Majemuk)
Lengkara majemuk inggih punika lengkara sane
madue kalih pola lengkara utawi lebih. Soroh-soroh lengkara majemuk inggih
punika :
1.
Lengkara Masusun Sepadan (Majemuk Setara),
inggih punika gabungan kalih lengkara utawi lebih lengkara tunggal sane kadudukannyane
sejajar (sepadan) utawi sederajat. Imba nyane :
-
Novi lunga ka peken (lengkara tunggal 1)
-
Dodik majalan ka bengkel (lengkara tunggal 2)
-
Novi lunga ka peken yadiastun Dodik majalan ka bengkel.
(lengkara majemuk)
2.
Lengkara Masusun Pepetan (Majemuk Rapatan),
inggih punika gabungan makudang-kudang lengkara tunggal santukan jejering, linging,
utawi penandangnyane pateh, riantukan asapunika wagian sane pateh mangda
kasebutang apisan. Imba nyane :
-
Pakaryannyane tuah ngajeng. (lengkara tunggal
1)
-
Pakaryannyane tuah sirep. (lengkara tunggal 2)
-
Pakaryannyane tuah meroko. (lengkara tunggal 3)
-
Pakaryannyane tuah ngajeng, sirep, lan meroko.
(lengkara majemuk rapatan)
3.
Lengkara Masusun Matingkat (Majemuk
Bertingkat), inggih punika gabungan kalih lengkara utawi lebih lengkara tunggal
sane kawentenannyane lian. Imba nyane :
-
Ibi I bapa ngumbah montor. (lengkara induk)
-
Sedek I meme teka uli peken. (pianak lengkara)
-
Sedek I meme teka uli peken, I bapa ngumbah
montor. (lengkara majemuk bertingkat cara 1)
-
I bapa ngumbah montor sedeek I meme teka uli
peken. (lengkara majemuk bertingkat cara 2)
4.
Lengkara Majemuk Campuran, inggih punika
gabungan ring lengkara majemuk setara lan lengkara majemuk bertingkat. Sakirang-kirangnyane
kawangun antuk tiga lengkara. Imba nyane :
-
Made maplalianan ajaka Bisma. (lengkara tunggal
1)
-
Widiari maca buku di kamare. (lengkara tunggal
2, induk lengkara)
-
Sedek tiang teka ka umahne. (pianak kalimat)
-
Made maplalianan ajaka Bisma, lan Widiari maca
buku di kamare, sedek tiang teka ka umahne. (lengkara majemuk campuran)
c. Lengkara Lumaksana (Aktif)
Lengkara aktif inggih punika, lengkara sane subjeknyane ngalaksanayang
pakaryan. Biasannyane madue linging sane marupa kruna kria sane mapangater me ring basa Indonesia lan mapangater ma ring basa bali. Imba nyane :
Ring basa bali :
-
Praba majalan
ka sekolah ajaka timpalne.
d. Lengkara
Linaksana (Pasif)
Lengkara pasif inggih punika, lengkara sane jejeringnyane
kakeninin pakaryan. Biasannyane madue linging sane marupa kruna kria sane
mapangater di ring basa Indonesia lan
lan mapangater ka ring basa bali. Imba
nyane :
Ring basa Bali :
-
Surat punika kasurat
olih Yuni.
e. Lengkara Langsung
Lengkara langsung inggih
punika, lengkara sane secara cermat nganutin baos jadma. Wagian kutipan ring
lengkara langsung dados marupa lengkara pitaken utawi lengkara panguduh. Biasannyane
katandain olih tanda petik (“….”). Imba nyene :
-
Meme mabaos, “Dayu, sampunang maplalianan dogen,
tulungin malu meme di paon!”
f.
Lengkara Tan Langsung
Lengkara tidak langsung inggih
punika, lengkara sane nyaritayang malih baosan jadma lianan. Wagian kutipan
ring lengkara tan langsung maubah dados lengkara berita. Imba nyane :
-
Meme mabaos mangda tiang rajin malajah.
g. Lengkara Perintah/Panguduh
Lengkara perintah inggih
punika, lengkara sane matatujon ngicenin perintah ring jadma lianan anggen ngalaksanayang
napi sane patut kalaksanayang. Biasannyane kapuputin antuk tanda seru (!). Imba
nyane :
-
Jemakin meme nasi di paon!
h.
Lengkara Pitaken (Tanya)
Lengkara
pitaken inggih punika, lengkara sane dagingnyane nakenang indik utawi jadma
santukan ngamolihang pisaur indik pikobet. Biasannyane lengkara pitaken
kapuputin antuk tanda pitaken (tanya) (?). Imba nyane :
-
Sira sane numbas buku niki?
ADIAYA III
PIKOLIH MANYELEHIN
3.1
Klasifikasi Susunan Lengkara
Ring
ADIAYA II sampun katelatarang indik sapunapi artos lengkara. Lengkara inggih
punika basa sane marupa kruna utawi runtutan kruna sane mrasidayang kawangun
pasikian lan nguningayang indik gentos (makna) sane jangkep. Utawi artos
lengkara sane pinih alit inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna.
Yening maosang indik lengkara sinah pastika wenten hubungannyane sareng basa.
Napi mawinan asapunika, santukan tatkala pacang mababaosan sinah pacang
nganggen basa tur ring basa punika pastika pacang medal lengkara-lengkara.
Yening
selehin indik basa sinah dahating utama ring sakancan wawidangan
jadma manusane, mawinan basa kaanggen
mababaosan ring sadina-dina. Yening indayang ring jagate nenten wenten basa
sinah para jadmane pacang ngarasa sungsut lan meweh ritatkala pacang mababaosan
majeng ring sawitra, miwah jadma-jadma sane lianan. Antuk punika iraga mangda
prasida nelebin basa manut ring genah iraga embas, krana ritatkala sampun
nelebin basa punika sinah pacang ngamanggihin karahayuan lan karahajengan. Sane
mangkin wenten imba sapunapi susunan lengkara tatkala I Bapa mababaosan sareng
I Meme, lan napi binannyane tatkala mababaosan sareng I pianak :
a. Umpami
majeng ring I Meme :
“Luh…jemakang ja bajune di lemarine!”.
b. Umpami majeng ring pianak :
“De…makang jep bajune di lemarine!”.
Mangkin yening selehin babaoasan I
Bapa majeng ring I Meme kenten taler majeng ring I pianak inggih punika wenten
sane pateh tur wenten malih sane mabinayan. Sane pateh inggih samian ngranjing
lengkara penguduh (perintah), samian madue intonasi sane tegeh, tur susunan
lengkara nyane sami pateh, minakadi :
Jejering (S) : Luh, De Penandang
(O) : Bajune
Linging (P) : Jemakang, Makang Keterangan
genah : Di lemarine
Mangkin yening selehin indik napi
sane ngawinang babaosan I Bapa majeng ring I Meme kenten taler majeng ring I
pianak mabinayan inggih punika, sane kapertama konteks lengkaranyane mabinayan,
napi mawinan asapunika ? Tatkala I Bapa mababaosan sareng I Meme, lengkaranyane
lebih halus (lengut), tur wenten rasa memohon krana wenten kruna “jemakang
ja….”. Mangkin tatkala I Bapa mababaosan sareng I pianak konteks lengkaranyane
mabinayan “De…makang jep bajune di lemarine!”. Krana wenten kruna “makang jep…”
antuk punika babaosan I Bapa madue kesan (sedikit memaksa). Malianan ring
punika wenten linging (P) sane pateh wit kruna lingganyane nanging wewehan sane
kapikolihang malianan. (Kruna lingganyane “mak”), Ring babaosan I Bapa sareng I
Meme kruna “mak” dados “jemakang” sane polih pengater ja sareng pangiring ang. Yening
ring babaosan I Bapa sareng I pianak kruna “mak” dados “makang” sane polih
pangiring ang. Punika imba fenomena
basa ring sajeroning babaosan I Bapa sareng I Meme lan I Bapa sareng I pianak.
3.2 Tata Cara Manyelehin
Ring sajeroning titiang nyelehin
utawi manilikin indik fenomena basa ring sajeroning babaosan I Bapa sareng I
Meme, kenten taler sareng I pianak inggih punika titiang nyelehin ring jero
(rumah) titiang newek lan pengalaman titiang newek (pribadi). Malianan ring
punika titiang madue tata cara risajroning manilikin (meneliti) fenomena basa puniki.
Tata cara sane titiang kaanggen inggih punika titiang madue utsaha tatkala
mirengang babaosan I Bapa sareng I Meme kenten taler babaosan sareng tititang,
titiang mautsaha pisan ngaresepin (memahami) basa lan lengkara napi sane medal
ring babaosan I Bapa. Antuk punika tatkala titiang manilikin utawi nyelehin
fenomena basa puniki, titiang prasida ngabinayang babaosan I Bapa sareng I
Meme, kenten taler majeng ring tititng newek.
ADIAYA IV
PAMUPUT
4.1
Ringkesan
Lengkara inggih punika basa
sane marupa kruna utawi runtutan kruna sane mrasidayang kawangun pasikian lan
nguningayang indik gentos (makna) sane jangkep. Utawi artos lengkara sane pinih
alit inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna. Sane mangkin ring
wangun lisan, lengkara kabaos nganggen suara menek tuun, keras alon (lembut),
jeda, lan kapuputin antuk intonasi akhir. Yadiastun ring wangun sasuratan sane
nganggen aksara latin, lengkara kakawitin antuk aksara kapital lan kapuputin
olih tanda titik (.), tanda pitaken (?), lan tanda seru (!). Ring lengkara
pastika wenten struktur sane prasida ngawentuk lengkara punika. Strukrnyane
minakadi Jejering (S), Linging (P), Penandang (O), kenten taler Keterangan.
Malianan ring punika lengkara malih wenten soroh utawi kepahannyane, luir ipun
sakadi lengkara tunggal, lengkara majemuk, lengkara langsung, lengkara tan
langsung, lengkara panguduh, lengkara pitaken, lengkara berita miwah sane
lianan.
4.2
Piteket
Titiang
sareng eling yening kriya patra puiki akeh kaiwangan. Nanging, nenten ja kriya
patra puniki nenten mawiguna. Banget pangaptin titiang dumogi kriya patra
puniki wenten pikenoh ipun, kaanggen saseleh ring paplajahan. Mawinan
asapunika, majeng ring para pangwacen mangda prasida nelebin malih napi sane
iwang ring kriya patrane punikilan kayun ngawewehin mangda prasida kriya patra titiang
puniki becik.
KAPUSTAKAAN
Sulaga,
I Nyoman dkk. 1996. Tata Bahasa Baku
Bahasa Bali. IHDN Denpasar.
Antara,
I Gusti Putu. 2007. Tata Lengkara
Sintaksis Bahasa Bali. Singaraja.

Tidak ada komentar:
Posting Komentar