Pages

Jumat, 12 Desember 2014

Fenomena Basa Bali



PEMBINAAN BASA BALI

“KONTEKS LENGKARA RING BABAOSAN”







Olih :

Gede Edi Subawa                                         (1312051005)




JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA BALI
FAKULTAS BAHASA DAN SENI
UNIVERSITAS PENDIDIKAN GANESHA
              2014

PURWANING ATUR

Om Suastiastu,
            Panuhun sembah pangubaktian titiang ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa kalih ring Ida Sang Hyang Aji Saraswati, tan lali titiang ngaturang pangayu bagia suksmaning idep. Riantukan sangkaning waranugrahan ida prasida raris titiang muputang kriya patra  ring paplajahan “Pembinaan Basa Bali”.
            Kriya patra puniki manawi dados anggen panuntun paplajahan para mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali sane wenten paiketipun ring paplajahan Basa Bali.
            Pangaptin titiang mugi-mugi sidaning don kasidan kriya patra puniki wenten pikenoh ipun. Asapunika taler pinunas titiang, majeng ring Ida dane para semeton titiang sinamian, mangda sueca ledang jagi ngampurayang makirang-kirang ipun, saha kayun ngawewehin, mecikang, mangda prasida becik  kriya patra puniki. Dening akeh pisan yukti tuna basa basitan nyane, boya  titiang ngarya kaiwangan sangkaning tambet titiang sane kalintang.
Om Santih, Santih, Santih Om.


Singaraja, 5 Desember 2014                                      

Pangripta,











DAGING CAKEPAN

PURWANING ATUR……………………………………………………………………..i

DAGING CAKEPAN……………………………………………………………………...ii

ADIAYA I PAMUNGKAH
               1.1 Dadalan ………………………………………………………………………..1
               1.2 Bantang Pikobet ……………………………………………………………….1
               1.3 Tatujon ………………………………………………………………………...1

ADIAYA II SEPAT SIKU-SIKU
               2.1 Teges Lengkara……………….……………………………………………….2
               2.2 Struktur Lengkara…..………………………………………………………….2
               2.3 Soroh Lengkara……..…………………………………………….…………...5

ADIAYA III PIKOLIH MANYELEHIN
3.1 Klasifikasi susunan lengkara…..……………………………………………....8
3.2 Tata Cara Manyelehin…………………………………………………………9

ADIAYA IV PAMUPUT
               4.1 Ringkesan ………….…………………………………………………………10
               4.2 Piteket……………..…………………………………………………...……...10

KAPUSTAKAAN                                                                                                                           

ADIAYA I

PAMUNGKAH


1.1  Dadalan
Basa sinah dahating utama ring sekancan wawidangan jatma manusane,  mawinan basa kaanggen sadina-dina majeng ring jadmane. Yening indayang ring jagate nenten wenten basa sinah para jadmane pacang ngarasa sungsut ritatkala pacang mababaosan majeng ring sawitra, miwah jadma-jadma sane lianan. Basa yening  katengahin drika makeh wewidangan wangun basa sane dahat utama ritatkala  pacang ngawangun basa sane sujati, minakadi  wangun kruna miwah wangun lengkara.
Ring jagate sakadi mangkin para jadmane ritatkala pacang ngametuang pikenohnyane majeng ring sawitra miwah majeng ring jadma sane lianan, basa dahat utama pisan ring galah punika, krana basa punika pinaka piranti anggen mababaosan sane dahat utama ring sajeroning para jadmane. Malianan ring punika tatkala ngamedalang basa sinah pacang medal makudang-kudang lengkara sane madue artos utawi tatujon sane malianan. Antuk punika tatkala iraga malajahin lengkara, sadurungnyane iraga mangda uning napi punika artos lengkara. Kenten taler ring lengkara pastika wenten ceciren, lan kepahan lengkara punika. Tatkala iraga sampun uning ring sajeroning sane wenten ring lengkara, antuk punika pastika prasida ngamedalang lengkara sane becik.

1.2  Bantang Pikobet
1.2.1        Napi punika artos lengkara?
1.2.2        Napi manten struktur lengkara?
1.2.3        Napi manten soroh lengkara?

1.3    Tatujon
1.3.1        Mangda tatas uning napi punika artos lengkara.
1.3.2        Mangda tatas uning napi manten struktur lengkara.
1.3.3        Mangda tatas uning napi manten soroh lengkara.

ADIAYA II

SEPAT SIKU-SIKU


2.1 Teges Lengkara
Lengkara inggih punika basa sane marupa kruna utawi runtutan kruna sane mrasidayang kawangun pasikian lan nguningayang indik gentos (makna) sane jangkep. Utawi artos lengkara sane pinih alit inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna. Sane mangkin ring wangun lisan, lengkara kabaos nganggen suara menek tuun, keras alon (lembut), jeda, lan kapuputin antuk intonasi akhir. Yadiastun ring wangun sasuratan sane nganggen aksara latin, lengkara kakawitin antuk aksara kapital lan kapuputin olih tanda titik (.), tanda pitaken (?), lan tanda seru (!). Sakirang-kirang lengkara ring ragam resmi, lisan lan sasuratan, mangda madue  jejering (S) lan linging (P). Yening tan madue kalih unsur punika, dadosnyane punika tan kawastanin lengkara.

2.2 Struktur Lengkara
Maosang indik struktur lengkara, wenten makudang-kudang struktur sane wenten ring sajeroning ngawentuk lengkara, luir ipun :
a.    Jejering (Subyek)
Jejering lengkara inggih punika marupa parakan lengkara sane dados mikukuhin lengkara (bagian kata yang menjadi pokok kalimat), parakan lengkara sane dados unteng tutur (pokok pembicaraan). Jejering madue kalih soroh, minakadi :
1.    Jejering penandang (subyek pelaku)
Umpami : subyek ngelaksanayang karya (linging)     
a)        Made Darsana/ main / sepak bola / ituni semengan.
 J                   L             P                         Kd
b)        Udin / sampun rauh / saking sekumpul.
    J            L                      Kg
2.    Jejering penampen (subyek penderita)
                        Umpama : subyek keni napi sane kelaksanayang olih obyek

a)        Pekakne / tendanga / sabilang wai / teken pianakne
J              L                   Kd                   P
Caciren jejering :
a.         Jejering dados marupa kruna aran, kruna pangantos, kruna kahanan :
-      Gunung agunge  meletus ibi sanje (k. aran)
-      Tyang malali ka air sanih di Kubutambahan (k. pangentos)
-      Suba gelem nu masih malali (k. kahanan)
b.        Jejering katandain kruna panunjuk ento, punika, niki.
-      Surat punika sampun kawacen olih bapak dosen.
-      Anake cerik ento demen pisan maling biu.
-      Cerita niki wantah babanyolan.
c.         Jejering dados kagenahang ring arep lengkarane marupa jejering penandang (subyek pelaku)
-      Gede edi ngigel tari puspanjali ring buleleng festival.
-      Ngurah Darsana nutur ajak Arum.
-      Yoga kerja kelompok sareng Utari.
d.        Jejering dados kagenahang ring ungkur lengkara marupa jejering penampen (obyek penderita)
-      Motorne labuhanga teken adine.
-      Be siape jambala teken Pandi.
-      Flaskdise palinga teken Gobleg.

b.    Linging (Predikat)
Linging inggih punika marupa parakan lengkara sane nyihnayang indik karya utawi kahanan jejering lengkara. Linging madue makudang-kudang ceciren, minakadi
1.   Linging dados kasusun saking kruna kria (k. kerja)
-     Gede subawa ngrereh sela ring tegalne (k.kria)
-     Nengah Korti maling biu ring pasar (k. kria)
2.  Linging dados antuk kruna aran
-     Misan tiange guru ring Denpasar.
-     Adin tiange sisia ring SD 1 Penglatan.
3.      Linging dados kasusun antuk kruna wilangan
-     Memen tiange megajih selae tali rupiah
-     Belin tiange madue siap dasa kurung
4.   Linging manyihnayang gegaen sane wenten ring kruna kria (verbal) sareng kruna sane kasorohang kruna aran (nomina)
-     Bapan tiange demen pesan ngukir       (k.kria)
-     Panakne guru tamatan Sarjana            (k.aran)

c.    Paraning / penandang
Paraning utawi penandang maarti objek (manut sekadi parinama / istilah ring bahasa Indonesia. Umpami :
1.    Dagang lolohe nyakcak don belimbing di paon.
2.    Celeng alasane nyeruduk anak liwat di tengah abiane.    

d.   Keterangan
Indik linggih lengkara sane marupa keterangan puniki wenten 10 soroh, luir ipun :
1.    Keterangan Genah
-           Ipun nongos ring Desa Lokapaksa.
-           Gede Manik dados pegawai ring Kantor Bupati.
2.    Keterangan Dauh
-           Banjare budal paruman rikala wengi.
-           Tiang kuliah jam 07.00 semeng.
3.    Keterangan awinan
-           Pandi lacur krana ipun demen majudi.
-           Gede Subawa dueg pesan krana jemet melajah.
4.    Keterangan Panadian
-           Srempeta adinne di jalan nganti perot.
-           Ipun liu minum yeh nganti begah.
5.    Keterangan wilangan
-           Siap tiange adepa duang kurung.
-           I Bracuk numbas sandal apasang.
6.    Keterangan pisarat
-           Yasa nyak malali ka Sekumpul asal negakin mobil Avansa.
-           Cahyadi  nyak meliang jaja asal upahina Rp. 1000.
7.    Keterangan tetujon
-           Yoga ngidih pipis anggena mayah utang.
8.    Keterangan kahanan
-           Panggul gonge maal pesan wireh gaena aji kayu jati.
9.    Keterangan bandingan
-           Kulitne Pandi selem bolot buka aspal mara maangkid.
10.               Keterangan srana (alat)
-           Botol aquane duduka lakar anggona rombengan.

2.3 Soroh Lengkara
Ring indik soroh lengkara wenten makudang-kudang wagiannyane, minakadi :
a. Lengkara Tunggal
    Lengkara tunggal inggih punika lengkara sane madue asiki pola lengkara. Imba nyane: 
-          Titiang latian teater sareng timpal-tmpal ring Taman Kota Singaraja.
-          I bapa ngwacen koran ring ruang tamu.
b. Lengkara Masusun (Majemuk)
Lengkara majemuk inggih punika lengkara sane madue kalih pola lengkara utawi lebih. Soroh-soroh lengkara majemuk inggih punika :
1.      Lengkara Masusun Sepadan (Majemuk Setara), inggih punika gabungan kalih lengkara utawi lebih lengkara tunggal sane kadudukannyane sejajar (sepadan) utawi sederajat. Imba nyane :
-          Novi lunga ka peken (lengkara tunggal 1)
-          Dodik majalan ka bengkel (lengkara tunggal 2)
-          Novi lunga ka peken yadiastun Dodik majalan ka bengkel. (lengkara majemuk)
2.      Lengkara Masusun Pepetan (Majemuk Rapatan), inggih punika gabungan makudang-kudang lengkara tunggal santukan jejering, linging, utawi penandangnyane pateh, riantukan asapunika wagian sane pateh mangda kasebutang apisan. Imba nyane :
-           Pakaryannyane tuah ngajeng. (lengkara tunggal 1)
-           Pakaryannyane tuah sirep. (lengkara tunggal 2)
-           Pakaryannyane tuah meroko. (lengkara tunggal 3)
-           Pakaryannyane tuah ngajeng, sirep, lan meroko. (lengkara majemuk rapatan)
3.      Lengkara Masusun Matingkat (Majemuk Bertingkat), inggih punika gabungan kalih lengkara utawi lebih lengkara tunggal sane kawentenannyane lian. Imba nyane :
-          Ibi I bapa ngumbah montor. (lengkara induk)
-          Sedek I meme teka uli peken. (pianak lengkara)
-          Sedek I meme teka uli peken, I bapa ngumbah montor. (lengkara majemuk bertingkat cara 1)
-          I bapa ngumbah montor sedeek I meme teka uli peken. (lengkara majemuk bertingkat cara 2)
4.      Lengkara Majemuk Campuran, inggih punika gabungan ring lengkara majemuk setara lan lengkara majemuk bertingkat. Sakirang-kirangnyane kawangun antuk tiga lengkara. Imba nyane :
-           Made maplalianan ajaka Bisma. (lengkara tunggal 1)
-           Widiari maca buku di kamare. (lengkara tunggal 2, induk lengkara)
-           Sedek tiang teka ka umahne. (pianak kalimat)
-          Made maplalianan ajaka Bisma, lan Widiari maca buku di kamare, sedek tiang teka ka umahne. (lengkara majemuk campuran)
c. Lengkara Lumaksana (Aktif)
       Lengkara aktif inggih punika, lengkara sane subjeknyane ngalaksanayang pakaryan. Biasannyane madue linging sane marupa kruna kria sane mapangater me ring basa Indonesia lan mapangater ma ring basa bali. Imba nyane :
Ring basa bali :
-          Praba majalan ka sekolah ajaka timpalne.
d. Lengkara Linaksana (Pasif)
       Lengkara pasif inggih punika, lengkara sane jejeringnyane kakeninin pakaryan. Biasannyane madue linging sane marupa kruna kria sane mapangater di ring basa Indonesia lan lan mapangater ka ring basa bali. Imba nyane :
Ring basa Bali :
-          Surat punika  kasurat olih Yuni.


e. Lengkara Langsung
Lengkara langsung inggih punika, lengkara sane secara cermat nganutin baos jadma. Wagian kutipan ring lengkara langsung dados marupa lengkara pitaken utawi lengkara panguduh. Biasannyane katandain olih tanda petik (“….”). Imba nyene :
-        Meme mabaos, “Dayu, sampunang maplalianan dogen, tulungin malu meme di paon!”
f. Lengkara Tan Langsung
Lengkara tidak langsung inggih punika, lengkara sane nyaritayang malih baosan jadma lianan. Wagian kutipan ring lengkara tan langsung maubah dados lengkara berita. Imba nyane :
-        Meme mabaos mangda tiang rajin malajah.
g. Lengkara Perintah/Panguduh
Lengkara perintah inggih punika, lengkara sane matatujon ngicenin perintah ring jadma lianan anggen ngalaksanayang napi sane patut kalaksanayang. Biasannyane kapuputin antuk tanda seru (!). Imba nyane : 
-        Jemakin meme nasi di paon!
h. Lengkara Pitaken (Tanya)
Lengkara pitaken inggih punika, lengkara sane dagingnyane nakenang indik utawi jadma santukan ngamolihang pisaur indik pikobet. Biasannyane lengkara pitaken kapuputin antuk tanda pitaken (tanya) (?). Imba nyane : 
-        Sira sane numbas buku niki?











ADIAYA III

PIKOLIH MANYELEHIN


3.1 Klasifikasi Susunan Lengkara
Ring ADIAYA II sampun katelatarang indik sapunapi artos lengkara. Lengkara inggih punika basa sane marupa kruna utawi runtutan kruna sane mrasidayang kawangun pasikian lan nguningayang indik gentos (makna) sane jangkep. Utawi artos lengkara sane pinih alit inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna. Yening maosang indik lengkara sinah pastika wenten hubungannyane sareng basa. Napi mawinan asapunika, santukan tatkala pacang mababaosan sinah pacang nganggen basa tur ring basa punika pastika pacang medal lengkara-lengkara.
Yening selehin indik basa sinah dahating utama ring sakancan wawidangan jadma manusane,  mawinan basa kaanggen mababaosan ring sadina-dina. Yening indayang ring jagate nenten wenten basa sinah para jadmane pacang ngarasa sungsut lan meweh ritatkala pacang mababaosan majeng ring sawitra, miwah jadma-jadma sane lianan. Antuk punika iraga mangda prasida nelebin basa manut ring genah iraga embas, krana ritatkala sampun nelebin basa punika sinah pacang ngamanggihin karahayuan lan karahajengan. Sane mangkin wenten imba sapunapi susunan lengkara tatkala I Bapa mababaosan sareng I Meme, lan napi binannyane tatkala mababaosan sareng I pianak :
a.     Umpami majeng ring I Meme :
“Luh…jemakang ja bajune di lemarine!”.
b.    Umpami majeng ring pianak :
“De…makang jep bajune di lemarine!”.
Mangkin yening selehin babaoasan I Bapa majeng ring I Meme kenten taler majeng ring I pianak inggih punika wenten sane pateh tur wenten malih sane mabinayan. Sane pateh inggih samian ngranjing lengkara penguduh (perintah), samian madue intonasi sane tegeh, tur susunan lengkara nyane sami pateh, minakadi :
Jejering (S)    : Luh, De                                 Penandang (O)            : Bajune
Linging (P)    : Jemakang, Makang               Keterangan genah       : Di lemarine
Mangkin yening selehin indik napi sane ngawinang babaosan I Bapa majeng ring I Meme kenten taler majeng ring I pianak mabinayan inggih punika, sane kapertama konteks lengkaranyane mabinayan, napi mawinan asapunika ? Tatkala I Bapa mababaosan sareng I Meme, lengkaranyane lebih halus (lengut), tur wenten rasa memohon krana wenten kruna “jemakang ja….”. Mangkin tatkala I Bapa mababaosan sareng I pianak konteks lengkaranyane mabinayan “De…makang jep bajune di lemarine!”. Krana wenten kruna “makang jep…” antuk punika babaosan I Bapa madue kesan (sedikit memaksa). Malianan ring punika wenten linging (P) sane pateh wit kruna lingganyane nanging wewehan sane kapikolihang malianan. (Kruna lingganyane “mak”), Ring babaosan I Bapa sareng I Meme kruna “mak” dados “jemakang” sane polih pengater ja sareng pangiring ang. Yening ring babaosan I Bapa sareng I pianak kruna “mak” dados “makang” sane polih pangiring ang. Punika imba fenomena basa ring sajeroning babaosan I Bapa sareng I Meme lan I Bapa sareng I pianak.

3.2 Tata Cara Manyelehin
Ring sajeroning titiang nyelehin utawi manilikin indik fenomena basa ring sajeroning babaosan I Bapa sareng I Meme, kenten taler sareng I pianak inggih punika titiang nyelehin ring jero (rumah) titiang newek lan pengalaman titiang newek (pribadi). Malianan ring punika titiang madue tata cara risajroning manilikin (meneliti) fenomena basa puniki. Tata cara sane titiang kaanggen inggih punika titiang madue utsaha tatkala mirengang babaosan I Bapa sareng I Meme kenten taler babaosan sareng tititang, titiang mautsaha pisan ngaresepin (memahami) basa lan lengkara napi sane medal ring babaosan I Bapa. Antuk punika tatkala titiang manilikin utawi nyelehin fenomena basa puniki, titiang prasida ngabinayang babaosan I Bapa sareng I Meme, kenten taler majeng ring tititng newek.







ADIAYA IV

PAMUPUT


4.1 Ringkesan
Lengkara inggih punika basa sane marupa kruna utawi runtutan kruna sane mrasidayang kawangun pasikian lan nguningayang indik gentos (makna) sane jangkep. Utawi artos lengkara sane pinih alit inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna. Sane mangkin ring wangun lisan, lengkara kabaos nganggen suara menek tuun, keras alon (lembut), jeda, lan kapuputin antuk intonasi akhir. Yadiastun ring wangun sasuratan sane nganggen aksara latin, lengkara kakawitin antuk aksara kapital lan kapuputin olih tanda titik (.), tanda pitaken (?), lan tanda seru (!). Ring lengkara pastika wenten struktur sane prasida ngawentuk lengkara punika. Strukrnyane minakadi Jejering (S), Linging (P), Penandang (O), kenten taler Keterangan. Malianan ring punika lengkara malih wenten soroh utawi kepahannyane, luir ipun sakadi lengkara tunggal, lengkara majemuk, lengkara langsung, lengkara tan langsung, lengkara panguduh, lengkara pitaken, lengkara berita miwah sane lianan.

4.2     Piteket
Titiang sareng eling yening kriya patra puiki akeh kaiwangan. Nanging, nenten ja kriya patra puniki nenten mawiguna. Banget pangaptin titiang dumogi kriya patra puniki wenten pikenoh ipun, kaanggen saseleh ring paplajahan. Mawinan asapunika, majeng ring para pangwacen mangda prasida nelebin malih napi sane iwang ring kriya patrane punikilan kayun ngawewehin mangda prasida kriya patra titiang puniki becik.

KAPUSTAKAAN

Sulaga, I Nyoman dkk. 1996. Tata Bahasa Baku Bahasa Bali. IHDN Denpasar.
Antara, I Gusti Putu. 2007. Tata Lengkara Sintaksis Bahasa Bali. Singaraja.








Tidak ada komentar:

Posting Komentar

 

Blogger news

Blogroll

About